WYKORZYSTANIE SEKSUALNE

Definicja wykorzystania seksualnego

Na co dzień możemy spotkać wiele zamiennie stosowanych określeń na krzyw- dzenie seksualne dzieci: molestowanie, wykorzystywanie, nadużycie, seksualna przemoc. W literaturze również spotykamy wiele definicji wykorzystywania sek- sualnego, które związane są z ujmowaniem tego zjawiska na gruncie klinicznym, społecznym i prawnym. W ujęciu klinicznym powołać się można na definicję sfor- mułowaną przez WHO, która określa wykorzystywanie seksualne dziecka jako

„włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub, na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może się zgodzić się w ważny prawnie sposób, i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa.

Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć:

1. namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne;
2. wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym;
3. wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o cha- rakterze pornograficznym”.

Prawo w Polsce

Zgodnie z obowiązującym prawem w Polsce, definicję wykorzystania seksu- alnego małoletniego zawarto w XXV rozdziale Kodeksu karnego, w artyku- łach: 197 k.k. (zgwałcenie), 199 k.k. (obcowanie płciowe lub inna czynność sek- sualna z nadużyciem stosunku zależności na szkodę małoletniego), 200 k.k. (obcowanie płciowe z osobą poniżej lat 15), 201 k.k. (kazirodztwo), 202 k.k. (angażowanie małoletniego do tworzenia materiałów pornograficznych, po- siadanie oraz rozpowszechnianie takich materiałów, a także prezentowanie małoletniemu treści pornograficznych), 203 k.k. (przymuszanie do uprawiania prostytucji) oraz 204 k.k. (stręczycielstwo, kuplerstwo, sutenerstwo z udzia- łem osoby małoletniej). Dopuszczalna prawna granica wieku w kontaktach seksualnych w Polsce wynosi 15 lat (art. 200 k.k.), co oznacza, iż jakiekolwiek kontakty seksualne z osobą do 15. r.ż. są zawsze uznawane za wykorzystanie seksualne.

Świadomość społeczna

Zaś na gruncie społecznym, czyli odwołującym się do społecznej świadomości tego zjawiska, często kształtowanej przez drastyczne komunikaty medialne, wykorzystanie seksualne kojarzone jest z formą wykorzystania seksualnego z dotykiem oraz z zastosowaniem przemocy lub szantażu.

Istotnym uzupełnieniem definicji wykorzystania seksualnego, przydatnym zwłaszcza w praktyce psychologicznej jest ujęcie Davida Finkelhora, który po- dzielił zachowania seksualne angażujące dziecko na wykorzystywanie z kon- taktem fizycznym, które zawiera w sobie: dotykanie intymnych części ciała przez znajomą osobę dorosłą, dotykanie intymnych części ciała przez obcą osobę dorosłą, kontakt seksualny przed 15. r.ż. z osobą dorosłą, dotykanie intymnych części ciała przez rówieśnika, komercyjne wykorzystywanie seksu- alne oraz wykorzystywanie bez kontaktu fizycznego – ekshibicjonizm, słowne molestowanie seksualne, voyeurism (podglądanie, doprowadzanie do ekspo- nowania genitaliów przez dziecko) oraz włączanie dziecka w oglądanie lub produkcję materiałów pornograficznych i werbowanie w internecie do celów seksualnych [1].

KONSEKWENCJE WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO DZIECKA W RÓŻNYCH OBSZARACH FUNKCJONOWANIA

Wykorzystanie seksualne wyraźnie wpływa na różne sfery funkcjonowania. Najważniejsze wczesne konsekwencje przedstawia tabela 1.

Konsekwencje te pojawiają się z różną częstotliwością, która zależy od etapu rozwojowego dziecka. Jednak najczęściej we wszystkich grupach wiekowych pojawia się jako konsekwencja wykorzystania seksualnego: depresja, PTSD, zaburzenia lękowe, zaburzenia związane z nasileniem złości i agresji oraz za- burzone zachowanie seksualne [Izdebska, Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci, 2009].

Depresja jest nasilonym symptomem zarówno w grupach wiekowych dzieci, jak i dorosłych ofiar wykorzystania seksualnego w dzieciństwie [3]. Natomiast PTSD występuje u ofiar wykorzystania seksualnego w 36,3–90%. Jednocześnie część z dzieci wykorzystywanych seksualnie przejawia częściowe, a nie pełne kryte- ria PTSD, stąd stwierdza się niepełnoobjawowy Zespół Stresu Pourazowego [2].

KONSEKWENCJE EMOCJONALNE PONOSZONE PRZEZ OFIARY WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO W DZIECIŃSTWIE

Emocjonalne skutki wykorzystania

W wymiarze emocjonalnym dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksual- nego, ponoszą dotkliwe skutki, takie jak: doświadczanie lęku, zaburzenia na- stroju (zwłaszcza depresję), nadaktywność, poczucie winy, bezsilność, poczucie straty, wstyd, przeżywanie silnej złości i wrogości [4].

33% dzieci wykorzystanych seksualnie przejawia symptomy lęku [5]. Najwyż- szy poziom lęku jest u dzieci, które łącznie z wykorzystaniem seksualnym doświadczyły przemocy fizycznej i emocjonalnej. Przejawia się on w postaci uogólnionej lub specyficznych fobii związanych bezpośrednio z okolicznościami wykorzystania bądź groźbami ze strony sprawcy.

W odniesieniu do zaburzeń nastroju dotyczą one 60% ofiar i najczęściej mają one formę trwałego obniżenia nastroju, depresji lub trwale podwyższonego poziomu aktywności dziecka, objawiającego się zaburzeniami uwagi.

Ponadto wykorzystane seksualnie dzieci często zmagają się z poczuciem bez- silności, szczególnie jeśli nie udawało im się powstrzymywać sprawcy przed wykorzystywaniem oraz poczuciem straty swojej niewinności i „normalności”. Mogą również czuć się winne tego, co zaszło, i odpowiedzialne za to. Dotyczy to szczególnie dzieci, które zinternalizowały sposób myślenia sprawcy doty- czący cieszenia się z sytuacji wykorzystania seksualnego. Ma to miejsce szczególnie w sytuacji odczuwania fizycznej przyjemności z aktywności seksualnej z osobą dorosłą. Podobnie dziać się może, gdy otoczenie obwinia dziecko o prowokowanie zachowań sprawcy.

Ofiary wykorzystania seksualnego przeżywają również złość i wrogość wobec sprawcy i osób, które nie potrafiły go obronić.

Wszystkie te emocje, wraz z samooskarżaniem się, predysponują do znacz- nego obniżenia samooceny (35% ofiar wykorzystania seksualnego) i depresji.

Depresja

Diagnozę większego zaburzenia depresyjnego według klasyfikacji DSM V można postawić, gdy spełnione są poniższe kryteria [6].

A. Pięć (lub więcej) spośród wymienionych poniżej objawów występuje w ciągu tego samego dwutygodniowego okresu, powodując zmianę w stosunku do dotychczasowego poziomu funkcjonowania. Co najmniej jednym z objawów jest (1) obniżony nastrój lub (2) utrata zainteresowań i zdolności odczuwania przyjemności.

1. Uwaga: Nie obejmuje objawów, które są wyraźnie spowodowane stanem ogólnomedycznym. Obniżony nastrój utrzymujący się przez większą część dnia, prawie każdego dnia, ujawniany albo w postaci subiektywnych skarg (np. poczucie smutku, pustki lub braku nadziei), albo za pośrednictwem obserwacji czynionych przez inne osoby, np. płaczliwość). U dzieci i osób dorastających nastrój może być drażliwy.
2. Znaczne zmniejszenie zainteresowań i zdolności do odczuwania przyjem- ności w stosunku do wszystkich lub prawie wszystkich aktywności, utrzy- mujące się przez większą część dnia, niemal każdego dnia (ujawniane albo w postaci subiektywnych skarg, albo za pośrednictwem obserwacji czynio- nych przez inne osoby).
3. Znaczący spadek masy ciała bez rozmyślnego ograniczenia przyjmowa- nych pokarmów lub zwiększenie masy ciała (np. zmiana przekraczająca 5% masy ciała w ciągu miesiąca) albo zmniejszenie lub zwiększenie apetytu utrzymujące się prawie każdego dnia. Uwaga: U dzieci należy brać także pod uwagę niepowodzenie w osiągnięciu oczekiwanej masy ciała.
4. Bezsenność lub nadmierna senność niemal każdego dnia.
5. Pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe niemal każdego dnia (obserwowane przez inne osoby, a nie jedynie subiektywne poczucie pobudzenia lub bycia spowolniałym).
6. Zmęczenie lub poczucie braku energii niemal każdego dnia.
7. Poczucie braku własnej wartości lub nieadekwatne, nadmierne poczucie winy (może być urojeniowe) występujące niemal każdego dnia (nie zale- dwie wyr...