Wśród pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem alkoholu (zespół uzależnienia) zauważa się występowanie charakterystycznych zniekształceń poznawczych powodujących podtrzymywanie i pogłębianie się uzależnienia, a także opóźniających podejmowanie terapii przez osoby uzależnione i wpływających na przerywanie przez nie procesu leczenia. Potencjalnie groźną i powszechnie występującą konsekwencją długotrwałego picia alkoholu są uszkodzenia mózgu. W przebiegu uzależnienia pojawiają się również zaburzenia poznawcze, charakteryzujące się objawami wskazującymi na upośledzenie funkcji umysłowych, takich jak:

• pamięć,
• uwaga,
• myślenie,
• percepcja,
• język,
• funkcje wykonawcze,
• kontrola poznawcza.

Poznanie i uwzględnienie specyfiki tych zaburzeń z jednej strony wydaje się kluczowe dla pogłębienia zrozumienia tego, jak uzależnienie od alkoholu wpływa na funkcjonowanie poznawcze jednostki, a z drugiej – dla zwiększenia skuteczności oddziaływań psychoterapeutycznych wobec pacjentów uzależnionych, którzy zdecydują się podjąć terapię.

Na potrzeby niniejszego artykułu jako choroba alkoholowa będzie traktowany zespół uzależnienia od alkoholu. Warto pamiętać, że terminy „choroba alkoholowa” i „narkomania” (rzadziej toksykomania, lekomania) w kolejnych rewizjach i wydaniach klasyfikacji ICD i DSM zastąpiono określeniami uzależnienie od substancji psychoaktywnych (ICD-10) oraz zaburzenia używania substancji (APA, 2013; DSM-5, 2018).

DEFINICJA UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU

Uzależnienie jest definiowane jako zaburzenie zdrowia polegające na psychicznej i/lub fizycznej zależności od zażywania psychoaktywnej substancji chemicznej lub wykonywania określonej czynności.

Przymus przyjmowania substancji lub wykonywania czynności może mieć charakter okresowy lub stały i służy uzyskaniu efektów działania substancji (albo wykonywania czynności) lub też uniknięciu nieprzyjemnych objawów jej braku (objawów abstynencyjnych, objawów odstawianych). Zgodnie z tą definicją uzależnienie od alkoholu jest więc zaburzeniem zdrowia polegającym na psychicznej i/lub fizycznej zależności od przyjmowania alkoholu.

Według definicji Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (obecnie PARPA wraz z Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii tworzy Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom):

zespół uzależnienia od alkoholu jest kompleksem zjawisk fizjologicznych,

behawioralnych i poznawczych, wśród których picie alkoholu staje się dominujące

nad innymi zachowaniami, które poprzednio miały dla pacjenta

większą wartość. Podstawowym objawem zespołu uzależnienia jest pragnienie

sięgania po alkohol (często silne, czasami przemożne, subiektywnie

nie do opanowania, określane jako „głód alkoholowy”).

Uzależnienie od alkoholu jest uznawane za przewlekłą chorobę o uwarunkowaniach polietiologicznych, na które składają się zarówno wrodzona predyspozycja, jak i czynniki środowiskowe.

Przewlekły charakter uzależnienia powoduje, że wypicie alkoholu przez osobę uzależnioną od alkoholu nawet po bardzo długim okresie abstynencji wiąże się z ryzykiem gwałtownego nawrotu innych objawów zespołu uzależnienia, znacznie szybciej niż pojawienie się uzależnienia u osób poprzednio nieuzależnionych.

EPIDEMIOLOGIA UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU W POLSCE

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) od alkoholu uzależnionych jest co najmniej 240 mln ludzi na świecie, a każdego roku spożycie alkoholu przyczynia się do 3 milionów zgonów. Z danych zebranych w badaniu EZOP II wynika, że w Polsce jest od 600 do 800 tys. osób uzależnionych od alkoholu, a około 3 mln Polaków pije nadmiernie i szkodliwie. Jest to najpowszechniejsze zaburzenie psychiczne w polskiej populacji. W ocenie GUS w naszym kraju jest ok. 4,7 mln (12% populacji) pijących alkohol do 4 dni w tygodniu, a ponad 820 tys. Polaków (2%) pije alkohol przez 5 dni w tygodniu lub częściej. Aż 7% polskiej populacji doświadczyło choć raz w życiu zaburzeń wynikających z nadużywania alkoholu. W ośrodkach lecznictwa uzależnień, które mają kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia, w 2015 r. leczyło się około 354 tys. osób.

DIAGNOZOWANIE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH I ZABURZEŃ ZACHOWANIA SPOWODOWANYCH UŻYWANIEM ALKOHOLU (ZESPÓŁ UZALEŻNIENIA) W KLASYFIKACJACH ICD-10 I ICD-11

Od 1996 r. do końca 2021 r. w Polsce obowiązywała dziesiąta wersja Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10). Od 1 stycznia 2022 r. obowiązuje wersja jedenasta (ICD-11). Polska, podobnie jak inne kraje, ma 5 lat na wdrożenie nowej klasyfikacji i dostosowanie jej do krajowego systemu.

KLASYFIKACJA ICD-10

W klasyfikacji ICD-10 zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania znajdowały się w rozdziale piątym, a wszystkie rozpoznania były kodowane literą F. Podstawowy schemat kodowania (alfanumeryczny, trzyznakowy) zawierał oprócz litery dwie cyfry arabskie. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych znalazły się w dziale drugim i koduje się je od F10 do F19. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu są w klasyfikacji ICD-10 kodowane jako F10.

F 10. Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane używaniem alkoholu

• F10.0 – Ostre upojenie alkoholem
  • F10.00 Niepowikłane
  • F10.01 Z urazem lub innym uszkodzeniem ciała
  • F10.02 Z innymi powikłaniami medycznymi
  • F10.03 Z majaczeniem
  • F10.05 Ze śpiączką
  • F10.06 Z drgawkami
  • F10.07 Zatrucie (upicie) patologiczne
• F10.1 – Używanie szkodliwe/nadużywanie alkoholu
• F10.2 – Zespół uzależnienia
  • F10.20 Aktualne utrzymywanie abstynencji
  • F10.200 Wczesna remisja
  • F10.201 Częściowa remisja
  • F10.202 Pełna remisja
  • F10.21 Aktualne utrzymywanie abstynencji, ale w środowisku ochraniającym
  • F10.22 Aktualne w nadzorowanym klinicznie programie podtrzymującym lub substytucyjnym
  • F10.23 Aktualne utrzymywanie abstynencji, ale w związku z terapią lekami awersyjnymi lub blokującymi działanie substancji psychoaktywnych
  • F10.24 Aktualne używanie substancji psychoaktywnych (aktywne uzależnienie)
  • F10.241 Bez cech somatycznych
  • F10.242 Z cechami somatycznymi
  • F10.25 Używanie ciągłe
  • F10.26 Używanie okresowe
• F10.3 – Zespół abstynencyjny
  • F10.30 Niepowikłany
  • F10.31 Z drgawkami
• F10.4 – Zespół abstynencyjny z majaczeniem
  • F10.41 Bez drgawek
  • F10.42 Z drgawkami
• F10.5 – Zaburzenia psychotyczne
  • F10.50 Podobne do schizofrenii
  • F10.51 Głównie urojeniowe
  • F10.52 Głównie omamowe
  • F10.53 Głównie wielopostaciowe
  • F10.54 Głównie z objawami depresyjnymi
  • F10.55 Głównie z objawami maniakalnymi
  • F10.56 Mieszane
• F10.6 – Zespół amnestyczny
• F10.7 – Rezydualne i późne zaburzenia psychotyczne
  • F10.70 Powracanie przebytych doznań psychotycznych (flashbacks)
  • F10.71 Zaburzenia osobowości i zaburzenia zachowania
  • F10.72 Rezydualne zaburzenia afektywne
  • F10.73 Otępienie
  • F10.74 Inne utrzymujące się zaburzenia procesów poznawczych
  • F10.75 Psychozy o późnym początku
• F10.8 – Inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
• F10.9 – Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, nieokreślone

ROZPOZNANIE UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU WEDŁUG ICD-10 – KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE

Aby zdiagnozować zespół uzależnienia od alkoholu, muszą wystąpić co najmniej 3 z 6 poniższych objawów w okresie ostatnich 12 miesięcy:

1. Silna potrzeba lub przymus picia alkoholu – występuje niepokój, złość, rozdrażnienie lub gorsze samopoczucie przy próbach odstawienia alkoholu, myślenie: „Bez alkoholu nie dam rady”, „Muszę się napić, inaczej zwariuję”.
    
2. Upośledzona kontrola spożywania alkoholu – trudności w kontrolowaniu rozpoczęcia lub zakończenia picia lub ilości wypijanego alkoholu. Osoba nie dotrzymuje postanowień i obietnic o nierozpoczynaniu czy ograniczaniu picia, o abstynencji w specyficznych porach dnia czy okresach roku (np. podczas Wielkiego Postu), nie utrzymuje założonego limitu wypijanego alkoholu i czasu zakończenia picia.
    
3. Wystąpienie zespołu abstynencyjnego po odstawieniu lub zmniejszeniu dawki alkoholu przejawiające się charakterystycznymi objawami: drżeniem rąk i ciała, objawami grypopodobnymi (ogólne złe samopoczucie, osłabienie, gorączka, bóle mięśniowe i bóle głowy), kołataniem serca, nadmierną potliwością aż do zlewnych potów, suchością w ustach i wzmożonym pragnieniem, brakiem apetytu, nudnościami, wymiotami, biegunką, silnym pobudzeniem, lękiem, przygnębieniem, zaburzeniami snu lub „klinowaniem”, aby nie dopuścić do pojawienia się nieprzyjemnych objawów odstawiennych.
    
4. Zwiększenie tolerancji – te same dawki alkoholu wywołują coraz słabsze reakcje, więc pojawia się konieczność zwiększania dawki w celu uzyskania takich samych efektów. Osoby uzależnione od alkoholu są w stanie wypić ilość alkoholu, która u osób nieprzyzwyczajonych mogłaby spowodować utratę przytomności lub śmierć.
    
5. Narastające zaniedbywanie innych przyjemności lub zainteresowań z powodu picia alkoholu, zwiększona ilość czasu poświęcona zdobywaniu alkoholu, jego piciu lub odzyskiwaniu równowagi po wypiciu alkoholu; dawne cele życiowe, zainteresowania, pasje przestają mieć znaczenie, a alkohol staje się centralna sprawą w życiu osoby pijącej. Następuje koncentracja życia wokół picia, kosztem spraw rodzinnych, zawodowych i zdrowotnych.
    
6. Kontynuowanie picia pomimo wyraźnych szkodliwych następstw (somatycznych, psychicznych, społecznych), o których pijący wie, że mają związek ze spożywaniem alkoholu.

Klasyfikacja ICD-11 – zmiany i nowości

Konstrukcja ICD-11 zakłada rozszerzenie o 3 do 4 znaków kodowania jednostki nozologicznej (diagnostycznej). Fundamentalną różnicą, podobnie jak w DSM-5, jest powstanie wspólnej jednostki dla dotychczasowych uzależnień od substancji oraz dla uzależnień behawioralnych. Rozszerzono również możliwość kodowania czwartego znaku nie tylko za pomocą cyfr arabskich 0–9 (podobnie jak w ICD-10), ale dodatkowo za pomocą liter alfabetu, np. 6C4A to zaburzenia związane z używaniem nikotyny.

Ostatnie dwie pozycje w danej grupie diagnostycznej kończą się zawsze literą Y (6C4Y – inne specyficzne...