W przypadku diagnozy i leczenia dzieci i młodzieży niezwykle ważne jest spojrzenie na seksualność w kontekście indywidualnego rozwoju emocjonalnego młodej osoby oraz wpływu środowiska rodzinnego. Dzieci przejawiające problemy z zachowaniami seksualnymi definiuje się jako dzieci, które inicjują zachowania skoncentrowane na intymnych częściach ciała (takich jak genitalia, odbyt, pośladki czy piersi), niewłaściwe dla ich fazy rozwoju bądź potencjalnie niebezpieczne dla nich samych lub innych osób. Problemy z zachowaniami seksualnymi nie stanowią odrębnej jednostki diagnostycznej – syndromu czy zaburzenia – lecz obejmują grupę zachowań spostrzeganych jako problematyczne (Bonner, 2006).

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY

Rozwój psychoseksualny w dzieciństwie i okresie dorastania.
1. Wiek 0–3 lat 
Czas odkrycia i badania. Rozwój psychoseksualny w tym okresie jest realizowany poprzez:

• kontakt fizyczny i emocjonalny dziecka z matką,
• idealizację jego ciała i akceptację płciowości,
• powierzchowny rozwój erotyzmu dziecka poprzez czerpanie przyjemności z bliskości i dotyku,
• przytulanie, głaskanie, ciepło ciała,
• dzieci są zafascynowane tym, co je otacza, ale również swoim ciałem.

2. Od 2. i po 2. r.ż. 

• pojawia się świadomość ciała,
• dzieci dostrzegają różnice w wyglądzie między dziewczynkami i chłop­cami,
• rośnie zainteresowanie ciałem własnym i innych ludzi z otoczenia,
• oglądanie i pokazywanie narządów płciowych,
• dziecięcy ekshibicjonizm,
• dzieci odkrywają, że pokazywanie narządów płciowych może być przyjemne,
• mają dużą potrzebę bliskości fizycznej,
• rozpoczyna się nauka norm społecznych,
• co wolno, a czego nie wolno robić – rozpoczyna się kształtowanie tabu seksualnego.

3. Wiek 4–6 lat 

• pojawia się poczucie stałości płci,
• zainteresowanie reprodukcją, pytanie: „Skąd się wziąłem?”,
• pojawia się wstyd związany z cielesnością, seksualnością,
• dzieci zaczynają stawiać granice,
• testowanie brzydkich słów – „ekscytujące wulgaryzmy”,
• zbliżanie się do rodzica płci przeciwnej i dewaluacja rodzica tej samej płci – „wezmę ślub z tatą/mamą”,
• socjalizacja – normy społeczne: nie wolno obnażać się w miejscu publicznym, nie wolno dotykać innych w miejsca intymne, nie wolno bawić się narządami płciowymi w obecności innych ludzi,
• doświadczenie treningu ról płciowych – co robią chłopcy, a co robią dziewczynki,
• nauka nawiązywania relacji społecznych – koleżeństwa, przyjaźnie.

Typowe zachowania seksualne:

• zachowania orientacyjne – zaciekawienie budową narządów płciowych i ich przeznaczeniem,
• zachowania interakcyjne – zabawy seksualne, np. w doktora – masturbacja dziecięca, twórczość dziecięca o charakterze seksualnym.

4. Wiek 7–9 lat 

• maleje zainteresowanie sferą seksualną, a wzrasta zainteresowanie sferą społeczną,
• dzieci zaczynają się wstydzić nagości – nie chcą być ubierane, zamykają się 
• w łazience – intensywne fantazje, np. o miłości i związkach ze znanymi osobami,
• grupowanie – dzieci utrzymują relacje z osobami tej samej płci, unikają osób przeciwnej płci – dzieci w otoczeniu rówieśników starają się wykazać wiedzą zarezerwowaną dla starszych, np. używają słownictwa seksualnego, wulgaryzmów, żartów z podtekstem seksualnym, ale często nie rozumieją, co mówią; pojawiają się pierwsze miłości.

Typowe zachowania seksualne:

• chłopcy: poszukiwanie informacji o seksualności, obrazki, rysunki, dowcipy, wulgaryzmy;
• dziewczynki: silne przyjaźnie, małe grupki, które dają możliwość identyfikacji z płcią i jednoczesnej rywalizacji; zabawy i zachowania potwierdzające 
• kobiecość: przebieranie, malowanie, udawanie gospodyń, przedszkolanek, nauczycielek.

5. Wiek 10 – 15 lat 

• najważniejszymi osobami stają się rówieśnicy, grupy społeczne – rozpoczyna się okres dojrzewania płciowego, burza hormonalna,
• chłopcy: zachowania seksualne niedojrzałe, nieuporządkowane i niepohamowane, np.: pokazywanie sobie genitaliów, obłapywanie i podglądanie dziewczyn, masturbacja, dotykanie siebie, oglądanie treści pornograficznych; nieważne „kim” jest obiekt; trudność w kontrolowaniu odruchów i zachowań,
• dziewczęta: szybciej dojrzewają seksualnie (ok. 2 lata), ale wypierają tę sferę, długo nie podejmują zachowań seksualnych, nie są świadome swoich pragnień/wynik socjalizacji/; przeżywają seksualność jako pragnienie więzi uczuciowej, bliskości – uczucia kierują na chłopców, koleżanki, nauczycieli, idolów; rzadko czują podniecenie, napięcie, rzadziej pojawiają się zachowania seksualne.

EKSPRESJA SEKSUALNA DZIECI I MŁODZIEŻY

Ekspresja seksualna młodszych dzieci 

W okresie do trzeciego roku życia ekspresja seksualna jest dość wąska lub nie występuje. Większość zjawisk rozwoju psychoseksualnego przebiega na poziomie intrapsychicznym i jest trudna do zewnętrznej obserwacji. Do drugiego roku życia rozwija się poczucie przynależności do danej płci, natomiast od drugiego, trzeciego roku życia różnicują się cechy psychiczne płci. Od trzeciego do szóstego roku życia poszczególne elementy dalszego rozwoju psychoseksualnego bywają obserwowane w sferze behawioralnej i częściowo wiążą się z bardzo charakterystycznymi zachowaniami, dotyczącymi eksploracji narządów płciowych, zabaw o charakterze erotycznym, zainteresowania seksualnością dorosłych oraz potrzeb emocjonalnych, kierowanych do rodziców płci przeciwnej niż dziecko. (Cichoń, Janas-Kozik, 2018). 
Charakterystyczne cechy seksualności okresu od trzeciego do szóstego roku życia to:

• masturbacja dziecięca,
• zachowania orientacyjne,
• zachowania interakcyjne,
• twórczość dziecięca (Holka-Pokorska, 2020).

Rozpoznanie masturbacji we wczesnym okresie rozwoju jest trudne, u niemowląt i małych dzieci często nie dochodzi do ręcznej stymulacji narządów płciowych. Masturbacja bywa wtedy mylona z napadami padaczkowymi, bólami brzucha, kolkami czy dystoniami. Masturbację dziecięcą dzieli się na rozwojową, eksperymentalną i instrumentalną (Cichoń, Janas-Kozik, 2018). 
 

Rozwój psychoseksualny okresu dorastania 

Dojrzewanie biologiczne to proces uwarunkowany ustaleniem się nowej równowagi hormonalnej, która prowadzi do wykształcenia się drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych oraz przyśpieszenia tempa wzrastania. Dojrzewanie płciowe trwa około 8 lat i dzieli się na trzy fazy: przedpokwitaniową (8.–15. r.ż.); pokwitaniową (10.–16. r.ż.); młodzieńczą (12.–18. r.ż.). W okresie dojrzewania zachodzą procesy związane z dookreśleniem przeżywania swojej płci, potrzeb seksualnych, kierunku popędu oraz ekspresji zachowań związanych z płcią. (Holka-Pokorska, 2020). 
Kończy się także proces identyfikacji z płcią oraz kształtowania obrazu „ja” w roli męskiej i kobiecej. U dziewcząt zainteresowania seksualne w większym stopniu są kształtowane pod wpływem grupy rówieśniczej niż fantazji seksualnych. W przypadku chłopców obserwuje się wyższy poziom erotyzacji psychiki, napięć seksualnych, aktywności masturbacyjnej oraz wrażliwości 
na bodźce wizualne (Holka-Pokorska, 2020).

ZABURZENIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO

Erotyzacja dziecka

Zachowania eksploracyjne z zakresu sfery seksualnej (zwłaszcza w okresie 3–6 lat, 7–12 lat) stanowią normę rozwojową. Niemniej, w przypadku gdy dziecko koncentruje się na seksualności jako na głównej sferze jego zainteresowań i zachowań, można mówić o nadmiernej erotyzacji dziecka. (Holka-Pokorska, 2020).

Przyczyny nadmiernej erotyzacji dziecka:

• zbyt intensywny kontakt dotykowy dziecka z członkiem rodziny;
• nadmierny liberalizm wychowawczy;
• wykorzystanie seksualne;
• wlewy doodbytnicze;
• nudyzm.

Seksualizacja dzieci i młodzieży

Seksualizacja polega na nakładaniu na młode osoby lub dzieci „norm, zasad, wymogów, potrzeb, wyglądu i zachowań, należących do świata dorosłych” (Trojanowska, 2014). Warto przy tym podkreślić, że edukacja seksualna dostosowana do wieku, poziomu poznawczego dziecka wspiera pozytywny rozwój dziecka i nie nosi znamion negatywnej seksualizacji dzieci i młodzieży (Holka-Pokorska, 2020).

Patologiczna aktywność masturbacyjna 

Jak wspomniano wcześniej, masturbacja jest powszechnym wariantem ludzkich zachowań seksualnych polegających na autostymulacji narządów płciowych. Masturbacja u dzieci jest jedną z podstawowych i najwcześniejszych form ekspresji seksualnej, ma charakter rozwojowy (Cichoń, Janas-Kozik, 2018).
Patologiczna aktywność masturbacyjna może przybierać formy natrętne, kompulsywne (z wielokrotnym powracaniem do aktywności masturbacyjnej w ciągu dnia), nietypowe (np. z używaniem narzędzi) czy zagrażające zdrowiu i życiu. Przetrwałe, niedojrzałe formy dziecięcej aktywności masturbacyjnej (np. ocieranie się o sprzęty, wykorzystanie miękkich przedmiotów czy pobudzanie się strumieniem wody) mogą opóźnić lub zablokować odczuwanie satysfakcji seksualnej w późniejszych kontaktach partnerskich w dorosłości. Wynika to z uwarunkowania się w odczuwaniu przyjemności seksualnej na bardzo specyficzne dziecięce sposoby jej doświadczania. Jeśli nadmierne stymulowanie się treściami pornograficznymi, połączone z aktywnością masturbacyjną, stanie się narzędziem wykorzystywanym do redukowania napięcia emocjonalnego (a nie seksualnego), wtedy może doprowadzić do wykształcenia tzw. uzależnienia od treści seksualnych w internecie (co jest klasyfikowane jako uzależnienie behawioralne). (Cichoń, Janas-Kozik, 2018). 
W przypadku masturbacji we wczesnym dzieciństwie najlepszą formą jest psychoedukacja i uspokojenie rodziców, a także odwrócenie uwagi małego dziecka od czynników wyzwalających (np. pasy w foteliku). W przypadku występowania masturbacji rozwojowej należy poinformować rodziców, że formy karania nie powstrzymają zachowań, mogą ją podtrzymać. W przypadku masturbacji w miejscach publicznych należy wprowadzić psychoedukację i nie akceptować takich zachowań w miejscach ogólnodostępnych. Masturbacja instrumentalna wymaga objęcia psychoterapią indywidualną lub systemową (Cichoń, Janas-Kozik, 2018).

Fetyszyzm 

W odniesieniu do małych dzieci trudno mówić o praktykach fetyszystowkich. Niemniej u dzieci (a zwłaszcza dzieci i młodzieży z objawami zaburzeń ze spektrum autyzmu, ASD) często obserwuje się mechanizmy rozwojowe , które mogą służyć późniejszej fetyszyzacji. W takich przypadkach charakterystyczne bywa połączenie zachowań fetyszystycznych z nasilonymi trudnościami w zakresie kontaktów społecznych i tworzenia dojrzałych relacji intymnych. (Holka-Pokorska, 2020).

Wykorzystanie seksualne 

Badania pokazują, że 12–25% dziewcząt oraz 8–10% chłopców padło ofiarą wykorzystania seksualnego. W Polsce co piąta dziewczynka oraz co piętnasty chłopiec poniżej 15. roku życia doświadcza jakiejś formy nadużycia seksualnego. Psychologiczne i behawioralne objawy świadczące o fakcie wykorzystania seksualnego to przede wszystkim:

• erotyzacja dziecka,
• uwodzący typ zachowań wobec dorosłych,
• nadmierne zainteresowanie kontaktami seksualnymi,
• lęk przed sytuacjami, których wcześniej dziecko się nie bało,
• zbyt wczesna lub kompulsywna masturbacja,
• erotyczna twórczość dziecka,
• zaburzenia snu (koszmary senne, moczenie nocne),
• brak akceptacji swojej płciowości,
• drażliwość, płaczliwość,
• agresja seksualna wobec innych,
• nagła zmiana zachowania na nietypowe dla danego dziecka.

Sygnały sugerujące doświadczanie przez dziecko wykorzystania seksualnego (Elliot, 1993) 
 

Homoseksualizm młodzieńczy 

Ten rodzaj zaburzenia polega na wzajemnych praktykach masturbacyjnych podejmowanych przez osoby tej samej płci. Należy go różnicować z orientacją seksualną homoseksualną. U większośc...