FUNKCJONOWANIE W ZWIĄZKU I PRACY

Lęk przed porzuceniem

Jednym z największych problemów osób z osobowością zależną jest lęk przed porzuceniem, a także uporczywe przekonanie, że nie potrafią funkcjonować bez wsparcia innych. Z tego powodu dążą one do pozyskania i utrzymania relacji, w której druga strona się nimi zaopiekuje. Rozpad związku nasila lęk oraz obawy przed brakiem opieki i nieradzeniem sobie, dlatego też od razu próbują wejść w kolejny.

Z osobowością zależną wiąże się niska samoocena oraz poczucie bezradności i bezbronności. Przekonanie, że jest się niezdolnym do samodzielnego funkcjonowania, stanowi jednocześnie motywację do szukania opieki, ochrony oraz troski ze strony innych. Efektem takiego postrzegania siebie oraz swoich umiejętności są m.in. trudności w podejmowaniu codziennych decyzji bez konsultacji z otoczeniem. Osoby z osobowością zależną mają potrzebę posiadania w najbliższym gronie ludzi, którzy przejmą odpowiedzialność za różne sfery ich życia, na przykład za to, w jaki sposób spędzają czas, gdzie mieszkają lub pracują.

Lęk przed konfrontacją

Kolejną charakterystyczną cechą zaburzenia jest lęk przed konfrontacją. Takie osoby są zwykle posłuszne i obawiają się sprzeciwiania innym, nawet gdy nie zgadzają się z cudzą opinią czy decyzją. Nie są też w stanie wyrazić sprzeciwu lub mają z tym ogromne trudności, ale podporządkowanie się cudzym oczekiwaniom powoduje narastający bunt. Stawianie granic w przypadku osób z tym zaburzeniem prowadzi do spotęgowania lęku przed odrzuceniem i karą, a często towarzyszy temu również poczucie wstydu lub winy (Bornstein, 2012a).

Jednostki z osobowością zależną mają rozwinięty zmysł obserwacji i doskonale odczytują zachowania innych ludzi (m.in. mowę niewerbalną), co pozwala im na szybkie dostosowanie do wymagań środowiska (Disney, 2013). Z obawy przed brakiem aprobaty podporządkowują swoje potrzeby potrzebom innych i zrobią wiele, aby być lubianymi, czasami nawet działając na swoją szkodę, a także tolerując nieodpowiednie traktowanie i wykorzystywanie. Taka postawa może prowadzić do przewlekłego stresu, a jeśli napięcie utrzymuje się zbyt długo, również do nagłych wybuchów złości. Bywają one zaskakujące dla otoczenia, które nie zauważało wcześniej żadnych oznak sprzeciwu i postrzegało daną jednostkę jako posłuszną.

Badania dowodzą, że osoby z osobowością zależną na studiach wykazują się zazwyczaj ogromną sumiennością, jednak z uwagi na niskie poczucie własnej wartości i lęki kompetencyjne mogą angażować się w pracę poniżej swoich kwalifikacji (King, 2000). Postrzeganie siebie jako jednostki niekompetentnej i bezsilnej prowadzi również do tego, że w pracy oraz życiu osobistym rzadko podejmują zadania samodzielnie oraz preferują działanie w zespole. Mimo odpowiedniej motywacji towarzyszy im uporczywe przeświadczenie o braku umiejętności wystarczających do tego, aby z sukcesem ukończyć projekt (Disney, 2013).

KLASYFIKACJE DIAGNOSTYCZNE

Osobowość zależna według ICD-10 i ICD-11

Według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Classification of Diseases. 10th Revision) ICD-10 osobowość zależna (kod F60.7) charakteryzuje się „biernym opieraniem się na innych w podejmowaniu mniej lub bardziej ważnych decyzji życiowych, nadmierną obawą przed porzuceniem, poczuciem bezradności i niekompetencji, bierną uległością wobec życzeń starszych od siebie i innych oraz niedostatecznym wypełnianiem codziennych zadań. Brak napędu może przejawiać się zarówno w sferze intelektualnej, jak i emocjonalnej” (World Health Organization, 2009). Ponadto wskazano, że często występuje skłonność do przenoszenia odpowiedzialności na innych.

W odpowiedzi na krytykę w rewizji ICD-11, która zacznie obowiązywać od 1 stycznia 2022 r., zrezygnowano z podziału zaburzeń osobowości i zaproponowano, aby podstawowym kryterium klasyfikacji było nasilenie symptomów (łagodne, umiarkowane, ciężkie). W diagnozie zwraca się uwagę na występowanie charakterystycznych nieadaptacyjnych cech osobowości. Wskazane czynniki to: negatywna uczuciowość (manifestowanie niepokojących emocji), osobowość dyssocjalna (lekceważenie konwencji społecznych i praw innych osób), rozhamowanie (działanie pod wpływem impulsu), anankastia (kontrolowanie zachowań własnych i innych) oraz odseparowanie (utrzymywanie dystansu emocjonalnego i interpersonalnego) (Gaebel, Zielasek, Reed, 2017).

Osobowość zależna w DSM

W pierwszej edycji Amerykańskiego Diagnostycznego Podręcznika Zaburzeń Psychicznych (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM) nie uwzględniono osobowości zależnej jako odrębnej kategorii. Jedyną wzmianką o nadmiernej zależności było wyróżnienie wśród rodzajów osobowości pasywno-agresywnej typu pasywno-zależnego, który charakteryzuje się „bezradnością, niezdecydowaniem i tendencją do lgnięcia do innych niczym zależne dziecko do wspierającego rodzica”. Dopiero w trzeciej edycji DSM, która ukazała się w 1980 r., uznano osobowość zależną za odrębną jednostkę zaburzeń. Opis obejmował trzy szerokie i zachodzące na siebie objawy:

1. bierność w relacjach interpersonalnych oraz pozwalanie innym na przejęcie odpowiedzialności za ważne decyzje życiowe,
2. chęć podporządkowania własnych potrzeb potrzebom innych,
3. brak pewności siebie.

Z uwagi jednak na pokrywanie się powyższych symptomów z objawami depresji zestaw ten był mocno krytykowany. Dopiero zrewidowana wersja DSM-III-R rozszerzyła opis kryteriów diagnostycznych, które już niewiele się zmieniły w kolejnych wersjach podręcznika. Mimo iż początkowo głosowano za usunięciem osobowości zależnej z DSM-5, ostatecznie kategoria ta została utrzymana (Disney, 2013).

OSOBOWOŚĆ ZALEŻNA – OBJAWY

Osobowść zależna (301.6) jest rozumiana jako wzorzec funkcjonowania oparty na nadmiernej potrzebie opieki ze strony innych, co prowadzi do rozwoju zachowań uległych i nadmiernego przywiązania oraz do obaw przed oddzieleniem.

Na osobowość zależną wskazuje występowanie co najmniej pięciu z poniższych objawów: