WPROWADZENIE

Doświadczenia z dzieciństwa kształtują nasz sposób postrzegania siebie, świata oraz przyszłości. Wiemy, że rzeczywistość różni się od idyllicznego zdjęcia roześmianego dziecka biegnącego z kolorowymi balonami przez łąkę. Dzieciom, jako jednemu z elementów całego systemu rodzinnego, nie rzadziej niż dorosłym zdarza się borykać z chorobą czy doświadczać różnych stanów na skutek zmiany zamieszkania.
W literaturze naukowej zaburzenia adaptacyjne rozumiane są jako reakcja pojawiająca się na trudne wydarzenia, zmiany behawioralne lub emocjonalne będące przyczynkiem do pojawienia się trudności w funkcjonowaniu w sferze rodzinnej, społecznej, edukacyjnej, osobistej lub zawodowej. Należy zaznaczyć, iż rodzaj lub nasilenie objawów nie musi przyjmować charakteru skrajnie przerażającego lub zagrażającego. Innymi słowy, to nieprzystosowawcza odpowiedź na charakterystyczny stresor psychospołeczny.

Sytuacje stresujące wynikają z nienormatywnej i normatywnej uciążliwości życia społecznego. Wśród nich wyróżnia się stresory powiązane z unieważnieniem dziecięcych potrzeb, przeciążeniem (nadmierne oczekiwania), zagrożeniem, utrudnieniem (różnego rodzaju bariery komunikacyjne) czy konfliktami psychologicznymi (rywalizacja z rodzeństwem lub sprzeczne polecenia). Stresory oddziałujące na dzieci i młodzież w pewnej części pokrywają się z tymi wymienianymi w grupie osób dorosłych. Należy mieć jednak na uwadze fakt, iż część sytuacji, które pozornie wydają się błahe, w dziecięcym przeżywaniu są wymagającymi wyzwaniami. Warto w tym miejscu wspomnieć o wszelkich trudnościach szkolnych, niepowodzeniach w sferze rówieśniczej czy przyjściu na świat nowego członka rodziny. Określenie czynnika powodującego zaburzenia adaptacyjne może być istotne z punktu widzenia planowania procesu terapeutycznego.

Z uwagi na sam charakter populacji dziecięco-młodzieżowej oraz metodę pomiaru szacuje się, że skala rozpowszechnienia zaburzeń adaptacyjnych jest zróżnicowana. Jedną z przyczyn powodującą zaburzenia adaptacyjne są trudności w szkole, w tym odrzucenie ze strony rówieśników. Należy zaznaczyć, iż wśród nastolatków do grupy najczęstszych stresorów należy zaliczyć problemy związane z szeroko rozumianą seksualnością. 

Decyzja rodziców o konsultacji dziecka ze specjalistą może wynikać z jego gwałtownych reakcji, aktów niszczenia mienia, bójek, awantur, reakcji prowokacyjnych i zaczepnych, uchylania się od obowiązku szkolnego, używania wulgaryzmów, wybuchów złości wobec kolegów i/lub rodziców, a także najczęściej w przypadku nastoletnich pacjentów – z zachowań autodestrukcyjnych w postaci samookaleczeń.
W grupie przedszkolaków dziecięca symptomatologia jest niezwykle szeroka, od niepłynności mowy, przez nieadekwatną nieśmiałość po obniżenie łaknienia. Wydarzenia stresujące mogą uruchomić tendencje do regresu rozumianego jako powrót do typowych zachowań charakterystycznych dla poprzednich faz rozwoju. Do profilu aktywności regresywnych zaliczyć można nocne moczenie, domaganie się wsparcia w trakcie karmienia, wkładanie do jamy ustnej palców, zmiana sposobu mówienia na bardziej dziecinny.

DIAGNOZA 

Dalsza część niniejszej publikacji dotyczyć będzie kryteriów rozpoznawania zaburzeń adaptacyjnych wg klasyfikacji ICD-10, ICD – 11 oraz DSM-5.

Analiza literatury ściśle określa czas pojawienia się objawów od zadziałania czynników stresogennych (DSM-5 – 3 miesiące, ICD-10 i ICD-11 – 1 miesiąc). Przyjmuje się, iż nie trwają dłużej niż pół roku od ustąpienia stresu bądź jego następstw. W porównaniu do ICD-10, ICD-11 odchodzi od stawiania diagnozy zaburzenia adaptacyjnego na podstawie występowania fragmentarycznych grup objawów innego zaburzenia psychicznego.
 

Badawcze kryteria diagnostyczne dla zaburzeń adaptacyjnych według ICD-11:

• Zaburzenia adaptacyjne pojawiają się w ciągu miesiąca od ujawnienia się stresora, czego przykładami mogą być konflikty w szkole czy rozpoznanie choroby. Zaburzenie może czasem pojawić się z dużym opóźnieniem, np. trzy miesiące po narażeniu na ekspozycję.
• U dzieci zaburzenia adaptacyjne mogą objawiać się przez nawracające negatywne myśli na temat stresora, które najczęściej uwidaczniane są w postaci objawów psychosomatycznych (bóle głowy lub brzucha), nadpobudliwości czy w problemach z koncentracją. Należy zaznaczyć, iż zachowania regresywne, zaburzenia snu czy moczenie nocne mogą być przejawem trudności z przystosowaniem, o ile trwają około jednego miesiąca. Z kolei u nastolatków o zaburzeniach adaptacyjnych może świadczyć większa skłonność do używania substancji lub/i podejmowania zachowań ryzykownych.
• Pochłonięcie czynnikiem stresogennym bądź jego następstwami, np. w postaci ruminacji, zamartwiania się, ciągłego analizowania konsekwencji, 
• co w dalszej perspektywie przekłada się na trudności w przystosowaniu się do nowej sytuacji.
• Objawy klasyfikuje się jako zaburzenia adaptacyjne w sytuacji, gdy żadne inne zaburzenie lepiej go nie wyjaśnia. Objawy zwykle mijają w ciągu pół roku (chyba że czynnik stresogenny jest podtrzymywany przez dłuższy czas). Zmiana rozpoznania jest konieczna w sytuacji utrzymywania się objawów dłużej niż pół roku.
• W trakcie trwania procesu diagnostycznego w pierwszej kolejności należy przeprowadzić szczegółową analizę różnicową oraz dokonać wykluczenia pozostałych zaburzeń, np. lękowych, separacyjnych w dzieciństwie, zaburzeń depresyjnych nawracających, zaburzeń depresyjnych z pojedynczym epizodem, przedłużające się zaburzenia żałoby, nieskomplikowaną żałobę, wypalenie zawodowe oraz ostrą reakcję na stres.

Kryteria diagnostyczne dla zaburzeń adaptacyjnych (F43.2) można znaleźć w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10:

• Początek objawów nastąpił w przeciągu jednego miesiąca od narażenia na rozpoznawalny stresor, którego intensywność nie była ani niezwykła, ani nie posiadała cech katastrofy.
• Osoba przejawiała zachowanie lub objawy charakterystyczne dla zaburzeń nastroju (z wyjątkiem omamów lub urojeń), zaburzeń nerwicowych związanych ze stresem i pod postacią somatyczną i zaburzeń zachowania, jednakże nie spełnia w całości kryteriów żadnego z nich. Należy zaznaczyć, iż objawy mogą się różnić zarówno pod względem nasilenia, jak i postaci.
• W przypadku przedłużonej reakcji depresyjnej objawy utrzymują się do sześciu miesięcy po zakończeniu działania czynnika stresującego bądź jego następstw. Możliwe jest dokonanie tymczasowej diagnozy, nawet jeśli kryterium nie zostało jeszcze spełnione.

W przypadku ujawnienia się dominującej cechy objawów można wykorzystać poniższe, szczegółowe rozróżnienie zaburzeń adaptacyjnych: