Podczas pandemii COVID-19 ta grupa zaburzeń zbierała swoje żniwo głównie ze względu na wyższy poziom stresorów (dystans społeczny, zmiany w obsza- rze szkolnym i zawodowym, niepokój związany z niepewną sytuacją ekono- miczną, potencjalne zagrożenie dla zdrowia i życia danej osoby i jej bliskich) oraz zmianę stylu życia (praca zdalna, zmiana pór snu, krótszy czas spędzany na zewnątrz, dłuższy czas korzystania z urządzeń elektronicznych). W związku z tą globalną sytuacją wiele nawyków behawioralnych uległo zmianie, skutku- jąc zaburzeniami snu występującymi tak powszechnie, że potocznie zaczęto je określać jako „koronasomnia”. Zazwyczaj problemy ze snem kojarzą się właśnie z bezsennością, zaburzenia snu obejmują jednak też inne grupy diagnostycz- ne. Liczba osób w społeczeństwie, które skarżą się na wzmożoną potrzebę snu w ciągu dnia, jest niewiele niższa niż w przypadku bezsenności.

Dla rozróżnienia zaburzeń snu, które dotyczą samego snu, od tych związanych ze stanami występującymi podczas snu, Amerykańska Akademia Medycyny Snu wprowadziła do klasyfikacji zaburzeń snu dwa ważne pojęcia: dyssomnie i parasomnie.

• Dyssomnie przejawiają się nieprawidłową ilością, jakością lub rytmem snu.
  Osoba doświadczająca dyssomnii będzie miała trudność w zainicjowaniu snu, utrzymaniu jego ciągłości, budzeniu się o pożądanej porze lub też będzie do- świadczać wydłużenia czasu snu i nadmiernej senności w ciągu dnia. W tej grupie znajdują się m.in.: bezsenność, hipersomnie pochodzenia ośrodkowe- go, np.: narkolepsja, zaburzenia rytmu okołodobowego snu i czuwania oraz zaburzenia snu związane z zaburzeniami oddychania w czasie snu. Prawdo- podobieństwo wystąpienia dyssomnii zwiększa nieprawidłowa higiena snu, nadmierny stres, stosowanie substancji psychoaktywnych, przyjmowanie le- ków wpływających na regulację snu, zły stan zdrowia psychiczny i somatyczny.
• Parasomnie klasyfikuje się jako niepożądane, nieprawidłowe zachowania, stany fizjologiczne i emocjonalne, które pojawiają się podczas zasypiania, w trakcie snu, przy wybudzeniach ze snu lub w określonym stadium snu. Pa- rasomnie zazwyczaj pojawiają się, kiedy śpiąca osoba przechodzi pomiędzy kolejnymi fazami snu. W początkowych godzinach snu występuje najwięcej snu głębokiego, dlatego też w tych godzinach występują parasomnie zwią- zane ze snem NREM (non-rapid eye movement) – somnambulizm, lęki noc- ne i wybudzenia z dezorientacją. Z kolei ilość snu REM (rapid eye movement) jest największa w drugiej połowie nocy i wówczas występują częściej para- somnie związane ze snem REM – koszmary senne i zaburzenia zachowania w czasie snu REM. Parasomnie mają najczęściej łagodną postać i ograniczo- ny czas trwania. Czynnikami ryzyka nasilającymi parasomnie są nieregularne pory snu i jego niedobór. Sama nazwa „parasomnia” pochodzi z łaciny para- (‘powyżej, ponad, obok’) + somnus (‘sen’).

Zarówno dyssomnie, jak i parasomnie mogą wystąpić u ponad 50% lu- dzi w postaci pojedynczych epizodów w ciągu życia. Jeśli są wydarzeniami incydentalnymi, nie wymagają leczenia. Jak w większości zaburzeń psychicz- nych, tak i w zaburzeniach snu, o tym czy parasomnia stanowi problem kli- niczny decyduje powodowane przez nie pogorszenie funkcjonowania w ciągu dnia.

W klasyfikacji ICD-11, która zacznie obowiązywać od początku 2022 r., koszmary senne i lęki nocne znajdują się w grupie parasomnii. Lęki nocne zakwalifikowa- no do podgrupy zaburzeń wzbudzenia związanych ze snem NREM (Disorders of arousal from NREM sleep), a koszmary senne do podgrupy parasomnii zwią- zanych ze snem REM (Parasomnias related to REM sleep). Bruksizm wyodręb- niono z grupy parasomnii i zakwalifikowano do podgrupy zaburzeń ruchowych związanych ze snem (Sleep-related movement disorders).

KOSZMARY SENNE – WSKAZÓWKI DIAGNOSTYCZNE

Według ICD-11 koszmary senne to powtarzające się, żywe marzenia senne, o nieprzyjemnej tematyce, często dotyczącej zagrożenia dla osoby, która ich doświadcza, powiązane z występowaniem silnych emocji. Występują w czasie snu REM, często prowadzą do wybudzenia się, niepokoju, negatywnych emo- cji i silnej potrzeby przywrócenia komfortu. W przypadku dzieci pojawia się też niechęć, aby ponownie ułożyć się do snu i próbować zasnąć. Istotnym ele- mentem różnicującym koszmary senne od lęków nocnych związanych z głę- bokim snem NREM jest to, że osoba, która doświadcza koszmarów sennych, po wybudzeniu szybko odzyskuje jasną świadomość, jest w pełni zorientowana i potrafi opisać treść koszmarów sennych.

Koszmary senne wywołują silne reakcje emocjonalne obejmujące najczęściej strach, złość, gniew, wstręt, zawstydzenie, smutek i są powiązane z wybudze- niem się ze snu w stanie silnego niepokoju. Różnicuje się je z męczącymi ma- rzeniami sennymi, których treść również powoduje dyskomfort, ale nie prowadzi do wybudzeń i niemożności powrotu do snu.

Koszmary senne mogą mieć charakter idiopatyczny, co oznacza, że nieznana jest ich przyczyna, lub mogą występować jako objaw innych zaburzeń. Nie- zależnie od etiologii częstość występowania koszmarów sennych zwiększa- ją niewłaściwe nawyki związane ze snem oraz czynniki zewnętrzne, czyli nie- korzystne warunki do snu. Zaliczamy do nich spanie w niewygodnej pozycji lub w niewygodnym łóżku, bądź kaloryczny posiłek zjedzony na krótko przed snem. Koszmary senne mogą być też powiązane ze złym stanem zdrowia, np. nasilającą się w nocy niewydolnością krążenia lub oddechową, choroba- mi alergicznymi, zespołami bólowymi, chorobami zapalnymi, np. gorączką pojawiającą się w toku infekcji. Koszmary często są także związane ze wzmo- żonym niepokojem, przewlekłym stresem, nadużywaniem substancji psycho- aktywnych, a także z zaburzeniami psychicznymi. Są jednym z objawów Zespołu Stresu Pourazowego (Post Traumatic Stress Disorder, PTSD). Około 80% pacjentów, którzy w reakcji na zdarzenie traumatyczne rozwinęli PTSD, doświadcza koszmarów sennych, podczas których następuje częściowe odtwarzanie traumatycznego wydarzenia.

Koszmary senne mogą rozpocząć się już w okresie przedszkolnym, kiedy u dzieci rozwija się zdolność poznawcza do zrozumienia tego, że mogą być w jakiś sposób zranione. Co ciekawe, ich tematyka różni się w zależności od wieku rozwojowego. Młodsze dzieci mają koszmary dotyczące potworów i in- nych postaci z wyobraźni, starsze dzieci obawiają się bardziej realnego zagro- żenia. Przykładowo, ich koszmary dotyczą oddzielenia od opiekunów, spadku z wysokości, bycia samemu, ciemności czy też obcych ludzi, którzy są postrze- gani przez dziecko jako groźni.

Epizodyczne koszmary są zjawiskiem powszechnym, dotyczącym wszyst- kich grup wiekowych. Przewlekłe koszmary, określane jako trwające dłużej niż 3 miesiące, występują u 21% dzieci w wieku 2–5 lat oraz u prawie połowy dzieci w wieku 6–10 lat (41%). Najczęstszymi tematami koszmarów u dzieci w tym wieku są: wtargnięcie obcych ludzi do domu, sytuacje społecznej ekspozycji i negatywnej oceny, uszkodzenia ciała, choroby oraz katastrofy naturalne i zja- wiska nadprzyrodzone. U starszych nastolat...