Częstość występowania zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego w populacji dzieci i młodzieży szacuje się na 0,35–4%. Pierwszy epizod występuje najczęś- ciej w 7.–8. roku życia, choć istnieją również doniesienia o możliwości poja- wienia się OCD u dzieci młodszych (Bryńska, 2020). Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne jest zaburzeniem o nie do końca wyjaśnionej etiopatogenezie psychologiczno-biologicznej. W powstaniu jego objawów istotne znaczenie mają zaburzenia czynności jąder podstawy, kory czołowej i wzgórza oraz za- burzenia transmisji serotoninergicznej, noradrenergicznej i dopaminergicz- nej (Rebe-Jabłońska, 2007). Należy pamiętać o tym, że nieleczone zaburze- nie obsesyjno-kompulsyjne wywiera niekorzystny wpływ na życie dotkniętej nim osoby. Codzienne, nierzadko wielogodzinne zmagania z obsesjami i kom- pulsjami przyczyniają się do cierpienia, zakłócają życie zawodowe, społeczne i osobiste.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne sprawia wyzwania diagnostyczne i tera- peutyczne, współwystępuje z wieloma innymi zaburzeniami psychicznymi, stąd szczegółowa wiedza dotycząca samej natury zaburzenia, różnicowania i leczenia jest niezwykle istotna w pracy psychoterapeutycznej. W publikacji omówione zostały kryteria diagnostyczne OCD, objawy kliniczne, skale diag- nostyczne, elementy leczenia i plan terapii.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne w klasyfikacji ICD-10 (International Clas- sification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowa Klasy­ fikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) znajduje się wśród „zabu­ rzeń nerwicowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną”, w klasyfikacji DSM­IV­TR zaliczane było do zaburzeń lękowych, nato­ miast w najnowszej klasyfikacji DSM­V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicz- nych) znalazło się w nowej kategorii zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i inne z nimi związane.

Cechą charakterystyczną dla zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego jest wy- stępowanie objawów w postaci myśli natrętnych (obsesji) i czynności natręt- nych (kompulsji), które w sposób istotny zaburzają prawidłowe funkcjono- wanie pacjenta w zakresie społecznym, zawodowym, szkolnym i zajmują mu wiele czasu (według klasyfikacji DSM ponad godzinę dziennie). Rozpoznanie według klasyfikacji DSM-V wymaga dodatkowo określenia poziomu wglądu pacjenta (dobry, zadowalający, słaby, brak wglądu, przekonania urojeniowe). Szczegółowe kryteria diagnostyczne zostały przedstawione poniżej.

Kryteria diagnostyczne według ICD-10

1. Myśli natrętne (obsesje) bądź czynności natrętne (kompulsje) lub oba objawy są obecne przez większość dni w czasie ostatnich dwóch tygodni.
2. Myśli natrętne i czynności natrętne charakteryzują się następującymi cechami, z których wszystkie muszą być obecne:
   1) objawy są postrzegane jako powstające w umyśle pacjenta, nie jako narzu- cone z zewnątrz,
   2) powtarzają się i są odczuwane jako nieprzyjemne, co najmniej jeden objaw postrzegany jest jako nadmierny lub pozbawiony sensu,
   3) pacjent próbuje przeciwstawić się objawom (opór może być minimalny), pacjent nie jest w stanie przeciwstawić się co najmniej jednej myśli lub czynności natrętnej,
   4) doświadczanie myśli natrętnych lub wykonywanie czynności natrętnych postrzegane jest jako nieprzyjemne.
3. Myśli i/lub czynności natrętne wywołują zdenerwowanie lub wpływają nega- tywnie na indywidualne lub społeczne funkcjonowanie pacjenta, zazwyczaj powodują, że chory traci z ich powodu sporo czasu.
4. Myśli lub czynności natrętne nie są wynikiem innych zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia lub zaburzenia afektywne.

Kryteria diagnostyczne wg DSM-V

1. Występowanie obsesji lub kompulsji lub obu: Obsesje definiuje się jako (1) oraz (2):
   1) Nawracające i utrwalone myśli, impulsy lub wyobrażenia, które w jakimś okresie trwania zakłócenia są przeżywane jako natrętne lub nieodpowied- nie i u większości osób powodują znaczny lęk lub cierpienie.
   2) Osoba podejmuje próby ignorowania lub tłumienia opisanych myśli, impulsów lub wyobrażeń lub neutralizowania ich za pomocą innych myśli lub czynności (np. za pomocą wykonywania czynności natrętnych).
   
   Kompulsje definiuje się jako (1) oraz (2):
   
   1) Powtarzane zachowania (np. mycie rąk, porządkowanie, sprawdzanie) lub czynności umysłowe (np. modlenie się, liczenie, powtarzanie słów), w sto- sunku do których dana osoba odczuwa przymus wykonania w reakcji na obsesję lub w myśl stosowania się do reguł, które muszą być realizowane.
   2) Opisane zachowania lub czynności umysłowe mają zapobiegać lub zmniej- szać nasilenie niepokoju oraz cierpienia albo zapobiegać pewnym zdarze- niom lub sytuacjom budzącym lęk. Zachowania te lub czynności umysło- we nie wiążą się w rzeczywistości z tym, co mają neutralizować lub czemu mają zapobiegać, są natomiast wyraźnie nadmierne.
   (Małe dzieci nie potrafią opisać celów swoich zachowań lub czynności umys- łowych).
2. Obsesje lub kompulsje pochłaniają czas (np. więcej niż godzinę dziennie) lub powodują znaczące kliniczne cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania w sferze społecznej, zawodowej i innych ważnych obszarach.
3. Objawy obsesyjno-kompulsyjne nie są spowodowane fizjologicznym dzia- łaniem substancji (np. substancji nadużywanej, przyjmowanego leku) albo stanem ogólnomedycznym.
4. Zakłócenia nie można lepiej wyjaśnić występowaniem objawów innego zaburzenia psychicznego.

Należy określić, czy:

• z dobrym wglądem (przekonania występujące w przebiegu zaburze- nia OCD są postrzegane, jako zdecydowanie lub prawdopodobnie nieprawdziwe),
• ze słabym wglądem (przekonania występujące w przebiegu zaburzenia OCD są postrzegane jako prawdopodobnie prawdziwe),
• z brakiem wglądu/z przekonaniami urojeniowymi (przekonania występu- jące w przebiegu zaburzenia OCD są postrzegane jako z całą pewnością prawdziwe).

Należy określić, czy związane z tikami: tiki obecne lub w wywiadach.

Obraz kliniczny

Objawami charakterystycznymi dla zaburzenia OCD są przede wszystkim myśli natrętne (obsesje) oraz czynności natrętne (kompulsje).

• Myśl natrętna (obsesje) – myśli, impulsy, idee i wyobrażenia, które w jakimś okresie trwania zakłócenia są przeżywane jako natrętne lub nieodpowied- nie i powodują znaczny lęk lub cierpienie; odnoszą się do życia codziennego. Osoba usiłuje ignorować takie myśli, impulsy lub wyobrażenia lub neutralizo- wać je za pomocą jakiś innych myśli lub czynności. U młodzieży często domi- nują obsesje religijne lub o treściach związanych z seksualnością.

Cechy myśli natrętnej:

• intruzywność – najczęściej obsesje są prowokowane przez bodźce zewnętrzne, wdzierają się do świadomości wbrew woli osoby, przerywając lub zaburzając
• jej aktywność psychiczną;
• nieakceptowalność – brak akceptacji myśli, przeżywanie negatywnych emocji;
• subiektywny opór – walka z obsesją poprzez różne strategie kontroli, np. uni- kanie bodźców, racjonalizację, próby rozpraszania uwagi;
• egodystoniczność – odpowiada osobistemu postrzeganiu siebie, własnych kluczowych wartości, ideałów, zasad moralnych.

Kompulsje

Szczególną postacią objawów OCD są ruminacje myślowe (tj. długotrwały ciąg nieproduktywnych myśli na pewien temat) oraz pierwotne spowolnie- nie (znaczne wydłużenie czasu poświęconego na wykonywanie rutynowych czynności oraz trudności w zapoczątkowaniu czynności i jej zakończeniu).

Pomocne w odróżnieniu OCD od innych zaburzeń psychicznych, w których rów- nież występują czynności natrętne lub myśli natrętne dodatkowo, może być:

• Większość pacjentów z OCD wykazuje zarówno występowanie nawracają- cych myśli (obsesji) oraz natrętnych czynności (kompulsji).
• Tylko u osób z OCD występuje wyraźna funkcjonalna zależność między więk- szością obsesji i kompulsji (obsesje generują niepokój i napięcie, a kompulsje mają na celu ograniczenie tego cierpienia).
• Tylko osoby z OCD przejawiają ukryte czynności natrętne (czyli myśli nakiero- wane na neutralizację cierpienia wywołanego obsesjami).

Odnotowano wprawdzie kilka wyjątków od tych reguł, jednak brak wymienio- nych cech powinien skłonić klinicystę do poszukiwania innego rozpoznania.

W przypadku pacjentów z OCD warto pamiętać również o tym, że:

• Najczęściej pojawiające się myśli natrętne dotyczą obaw związanych z bru- dem i zarazkami, możliwością zachorowania, obaw przed zrobieniem komuś krzywdy, obaw o charakterze seksualnym.
• Najczęstsze czynności natrętne: rytuały czystościowe, natrętne sprawdzanie,...