Z czasem zmieniało się rozumienie pojęcia, ponieważ kolejne badania oraz doświadczenia klinicystów pokazywały, iż zaburzenia wywołane teratogennym wpływem alkoholu mogą mieć różny stopień nasilenia. Dalsze badania nad tematyką zaburzeń poalkoholowych wykazały, że wiele dzieci z eksponowanych na alkohol w okresie płodowym nie spełnia kryteriów pełnego zespołu FAS, mimo tego można u tych dzieci wskazać różnice w strukturze mózgu (Astley i in. 2009; Sowell i in. 2002,) oraz znaczne osłabienie funkcji poznawczych i behawioralnych, które mają wpływ na ich codzienne funkcjonowanie (Mattson 
i Riley 1998 za Nuñez i in. 2011).

Dlatego w 2000 r. pojawiła się kolejna kategoria, określana mianem nie tyle terminu diagnostycznego, a określenia „parasolowego” – FASD (Fetal Alkohol Spectrum Disorder), czyli Spektrum Poalkoholowych Zaburzeń Płodu (Klecka i Janas-Kozik, 2010). W zakres terminu FASD weszły:

• pełnoobjawowy FAS – dotyczy on dzieci z kompletnym fenotypem dysmorfii, opóźnieniem wzrostu i uszkodzeniami OUN;
• częściowy FAS – Partia Fetal Alkohol Syndrom (pFAS) – kiedy nie są spełnione wszystkie kryteria diagnostyczne;
• poalkoholowe wady wrodzone – Alcohol-Related Birth Defects (ARBD);
• poalkoholowe zaburzenia neurorozwojowe – Alcohol-Related Neuro­developmental Disorder (ARND) (Klecka i Janas-Kozik, 2010).

Uszkodzenia OUN u dzieci z FASD

Do dziś pokutuje błędny pogląd, że FASD dotyczy wyłącznie dzieci matek alkoholiczek oraz że małe dawki alkoholu spożywanego w ciąży nie mogą wpłynąć negatywnie na rozwój płodu. 

Najbardziej wrażliwy na teratogenne działanie alkoholu jest układ nerwowy kształtujący się przez cały okres ciąży. Uszkodzeniu ulega zarówno struktura, jak i funkcja OUN. Rejonami mózgu najbardziej narażonymi na uszkodzenia poalkoholowe są pień mózgu, ciało modzelowate, móżdżek, hipokamp i płaty czołowe (Pawłowska-Jaroń, 2015). Stromland i Pinazo-Duran wykazali, że prenatalna ekspozycja na alkohol prowadzi do opóźnionej mielinizacji włókien nerwowych (Sowell i in., 2008). Astley i współpracownicy (1995) pisali o nieprawidłowościach w obrębie wzgórza, jąder podstawy, torebki wewnętrznej i przyległej do niej substancji białej u szczurów narażonych na prenatalną ekspozycję alkoholową.

ZABURZENIA ROZWOJOWE U DZIECI Z FASD

U dzieci z FAS obserwować możemy różne zachowania i objawy. Nie ma dwojga dzieci z tym zaburzeniem, które funkcjonują i zachowują się tak samo. 
Rodzaj i wielkość uszkodzeń zależy od wielu czynników (Liszcz, 2011). Z uwagi jednak na to, że mózg rozwija się przez cały okres życia płodowego, niezależnie od tego, na jakim etapie ciąży pojawi się teratogenny wpływ alkoholu, będzie to znaczące dla rozwoju i funkcjonowania mózgu dziecka (Marek, 2013).

Różne neuropsychologiczne koncepcje rozwoju człowieka wspominają, że tym, co decyduje o specyficznie dorosłym zachowaniu w przyszłości, jest prawidłowe ukształtowanie systemów funkcjonalnych w toku onto­genezy (Kalat, 2020). FASD jest związany z wieloma neurobehawioralnymi zaburzeniami, takimi jak niższa inteligencja ogólna, zaburzenia pamięci, deficyty językowe, problemy w zakresie funkcji wzrokowo-przestrzennych, rozwiązywania problemów, elastyczności poznawczej (Kodituwakku, 2009). Dodatkowo dzieci eksponowane na alkohol w okresie prenatalnym mają problemy z dostosowaniem społecznym oraz zachowaniem (Crocker i in., 2009).

Obecnie, zgodnie w nowymi kryteriami diagnostycznymi (Tomanik, za Cook i in., 2015), zwraca się uwagę na pogorszenie funkcjonowania w następujących obszarach:

• ogólny poziom intelektualny,
• funkcje wykonawcze i myślenie abstrakcyjne,
• pamięć,
• uwaga,
• komunikacja i funkcje językowe,
• motoryka,
• osiągnięcia szkolne,
• zachowania i kompetencje społeczne,
• sfera emocjonalna.

Inteligencja ogólna 

Dzieci, które były narażone na alkohol w okresie prenatalnym, w porównaniu do swoich rówieśników prezentują często niższy poziom funkcjonowania intelektualnego. Ich iloraz inteligencji kształtuje się zazwyczaj na pograniczu niepełnosprawności intelektualnej, z obniżeniem wyników zarówno w skalach słownych jak i wykonawczych (Mattson i in., 1997, Liszcz 2011, O’Brien i Mattson, 2011).

Funkcje wykonawcze 

Funkcje wykonawcze definiowane są jako „procesy, dzięki którym człowiek potrafi programować, kontrolować i modyfikować swoje czynności zgodnie z aktualnymi bądź antycypowanymi wymogami zadania” (Jodzio, 2008: 9). Dzieci z FASD mają również większe trudności ze złożonymi zachowaniami adaptacyjnymi, co ujawnia się poprzez zaburzenia giętkości poznawczej, planowania i wykorzystywania strategii, jak również funkcji uwagowych i przestrzennej pamięci roboczej oraz dłuższy czas reakcji i podejmowania decyzji, które zależą od prawidłowych funkcji wykonawczych (Green 2008, za Hosebocus i Chahal, 2012).

Zaburzenia funkcji wykonawczych prowadzą do częstych trudności adaptacyjnych poprzez deficyty w zakresie zdolności rozwiązywania problemów, podejmowania trafnych decyzji w sytuacjach nacechowanych emocjonalnie lub w sytuacjach społecznych. Dodatkowo problemem pojawiającym się u tych dzieci jest ograniczona zdolność do generowania dodatkowych strategii rozwiązania problemu, nawet jeśli uznają, że ich pierwsza próba nie powiodła się, co będzie prowadziło do powielania błędów lub wycofywania się z prób rozwiązania problemu (Gibbard, 2003).

Liczne badania, na które powołuje się Pietrzak (2018), dowodzą, że wczesne interakcje z rodzicami mają wpływ na to, jak rozwija się mózg dziecka na poziomie strukturalnym i funkcjonalnym. Dlatego rozwój funkcji wykonawczych, które są niejako nadrzędne w stosunku do innych procesów poznawczych, będzie miał bardzo duży związek z wczesnymi doświadczeniami emocjonalnymi. Niestety, większość dzieci z FASD nie może w pierwszych latach życia liczyć na prawidłowe relacje rodzinne, co dodatkowo, poza teratogennym wpływem alkoholu na mózg osłabia ich funkcje wykonawcze.

Uczenie się i pamięć 

Zaburzenia pamięci mogą dotyczyć każdego z etapów procesu pamięciowego – kodowania, przechowywania i odtwarzania informacji (Daniluk i Szepietowska, 2011). U osób z FASD stwierdza się różnego rodzaju problemy w zakresie pamięci. W badaniu z wykorzystaniem testu CVLT stwierdzono, że dzieci eksponowane na duże dawki alkoholu w okresie płodowym zapamiętywały mniej słów niż grupa kontrolna oraz miały większe problemy zarówno z przypominaniem swobodnym jak i rozpoznawaniem słów z prezentowanej listy (Croker i in., 2011).

Pamięć wzrokowa jest również osłabiona zarówno w zakresie zapamiętywania kształtów, twarzy (Pei i in., 2008) oraz złożonych figur – na przykładzie Figury Reya-Osterrieth (Willoughby i in., 2008 za Mattson i in., 2011). Ponadto pamięć osób z uszkodzeniami poalkoholowymi jest podatna na zniekształcenia i pojawiają się tendencje do konfabulacji. Obserwuje się również problemy w obróbce informacji oraz problem ze stosowaniem mnemotechnik, co ma związek z osłabioną pamięcią roboczą.

Komunikacja i funkcje językowe 

U dzieci z FASD obserwuje się zróżnicowany poziom deficytów w zakresie mowy i komunikacji. Zaburzenia mogą dotyczyć artykulacji oraz produkcji i rozumienia mowy (Mattson i Rilley, 1998). Opisane przez Abla w 2008 r. studia przypadków pokazują istnienie zaburzeń w zakresie mowy i funkcji językowych o różnym nasileniu – od lekkiej dysartrii i seplenienia aż do zupełnego braku zrozumiałej mowy (Mattson i in., 2011). Często podstawowe umiejętności językowe są jednak u dzieci z FASD zachowane (Gibbard, 2003). Istnieją również dowody na opóźnienie rozwoju mowy (Mattson i Riley, 1998).

Pawłowska-Jaroń (2015) w swoich badaniach przeprowadzonych na grupie 19 dzieci w wieku 7–9 lat eksponowanych na alkohol w okresie prenatalnym stwierdziła następujące problemy w zakresie kompetencji językowych: obniżony zasób słów, liczne błędy językowe, niechęć do wypowiadania się, niepłynność wypowiedzi oraz obecność embołofraz i wypowiedzi paralingwistycznych oraz perseweracje. Mowa opowieściowa była uboga – częściej pojawiały się zdania proste i równoważniki zdań niż zdania złożone, najczęściej używany był czas teraźniejszy. Obserwowano również wyraźną tendencję do schematyzacji wypowiedzi, brak ujęć relacyjnych czy sekwencyjnych.

U dzieci z FASD obserwuje się również problemy z pragmatycznymi aspektami mowy, takimi jak rozumienie prozodii mowy, kontekstu wypowiedzi (Sarnac­ka, 2011), rozumienie metafor (Pawłowska-Jaroń, 2011). Coggins i współpracownicy (2007, za Kodituwakku, 2009) wykazali, że dzieci z FASD wykazują deficyt w komunikacji społecznej, np. rozumienie komunikatów niewerbalnych.

Funkcje motoryczne 

W najwcześniejszych doniesieniach Jonesa i Smitha (Jones i Smith, 1973 za Mattson, 2011) znalazły się wzmianki o słabej koordynacji wzrokowo-ruchowej, słabości i drżeniu mięśni, zaburzeniach równowagi i trudnościach w zakresie chodu u osób po prenatalnej ekspozycji na alkohol. Nowsze badania wykazały, że dzieci te wykazują upośledzenie zarówno w zakresie motoryki dużej, jak i małej (Mattson, 2011), obserwuje się u nich zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej i problemy z utrzymaniem równowagi (Liszcz, 2011). Mają również niższą sprawność w zakresie grafomotoryki oraz ruchomości palców rąk oraz problemy z wykonywaniem złożonych ruchów (Sarnacka, 2011). Może wystąpić apraksja konstrukcyjna czy ideomotoryczna (Jadczak-Szumiło, 2008).

Dzieci z FASD mają również problem ze świadomością schematu ciała (Hryniewicz, 2007), co wiąże się z zaburzeniami w poczuciu ułożenia własnego ciała oraz nieprawidłowym odczuwaniem bodźców sensorycznych (Sarnacka, 2011), często też pojawia się u nich skrzyżowana lateralizacja (Pawłowska-Jaroń, 2015).

Procesy uwagowe 

U dzieci z FASD obserwuje się wiele problemów w zakresie funkcji uwagowych. Niektórzy autorzy twierdzą, że świadczy to o współwystępowaniu FASD i ADHD (Fryer i in., 2007 za Herman i in., 2008). 

U dzieci z FASD obserwuje się problemy z impulsywnością (Streisguth, 2007 za O’Brien, 2011), a także hiperaktywność. Oba zjawiska mogą być związane z czynnikami społecznymi i środowiskowymi, które często wiążą się z zaburzeniami przywiązania, PTSD lub zaburzeniami lękowymi (Jacobson i Jacobson, 2003).

Umiejętności szkolne

Dzieci z FASD często mają problemy z nauką. Osłabione są przede wszystkim zdolności matematyczne, często w powiązaniu z problemami w nauce czytania i pisania. Problemy z myśleniem matematycznym ujawniają się podczas posługiwania się pieniędzmi oraz określania czasu (Gibbard, 2003).

W wielu badaniach stwierdzano zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych u dzieci z FASD (Mattson i in., 2011). Wydaje się, że dzieci te dobrze radzą sobie z prostymi zadaniami wzrokowymi, mają jednak duży problem z integracją złożonych bodźców wzrokowych. Podstawy różnicy w wynikach w postrzeganiu i zapamiętywaniu szczegółów oraz globalnego bodźca są nadal trudne do wyjaśnienia (Kodiruwakku, 2009). U osób po prenatalnej ekspozycji na alkohol obserwuje się często zaburzenia w zakresie koordynacji wzrokowo-rucho­wej i wzrokowo-przestrzennej. Zaburzenia w tym zakresie wiążą się z problemami w nauce czytania, deficytami w zakresie orientacji przestrzennej, mogą również utrudniać odczytywanie i rozumienie komunikatów niewerbalnych, tak istotnych w prawidłowej interakcji społecznej (Gibbard, 2003).

Sfera społeczno-emocjonalna

Badania Hill i współpracowników (2000) wykazały, że u dzieci matek spożywających duże ilości alkoholu w trakcie ciąży istnieje istotnie wyższe prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń eksternalizacyjnych (zaburzenia zachowania, ADHD, zaburzenia opozycyjno-buntownicze). Dodatkowo mogą pojawić się zaburzenia lękowe i depresja. Podobnych wyników dostarczyły badania przeprowadzone w 2008 r. na dużej grupie osób przez zespół pod kierunkiem Disney (2008). Wykazały one istnienie związku pomiędzy zaburzeniami zachowania a prenatalnym narażeniem na alkohol. Nawet po uwzględnieniu czynników środowiskowych czy genetycznych zależność ta była istotna statystycznie.

Osoby z FASD mogą mieć problem z przyjmowaniem perspektywy drugiej osoby. Ich samorefleksja oraz wgląd bywają zazwyczaj mocno ograniczone. Często trudno im adekwatnie wchodzić w relacje społeczne, przez co stają się wyobcowane od innych i samotne (Gibbard, 2003). Hryniewicz (2007) pisze o niskim poziomie obowiązkowości oraz małej samodzielności u dzieci z FASD.

W badaniach prowadzonych przez Browna i współpracowników (1991) stwierdzono, że dzieci eksponowane w okresie prenatalnym na alkohol były oceniane przez swoich nauczycieli jako bardziej agresywne i słabiej radzące sobie w relacjach rówieśniczych. Podobne wnioski płyną z podłużnych badań prowadzonych przez Streissguth i współpracowników (1994). Dzieci, których mamy spożywały duże ilości alkoholu w ciąży, oceniane były jako mało wytrwałe, roztargnione, niepotrafiące czekać na swoją kolej lub mające problem z wyciszeniem i uspokojeniem.

Przebieg badania

B...