Mózg jest centrum dowodzenia naszego organizmu. Odgrywa kluczową ro- lę w generowaniu, kształtowaniu oraz kontrolowaniu różnych procesów psychicznych przez całe życie człowieka (Herzyk, 2016). Jego nieprawid- łowe funkcjonowanie może wynikać z działania różnorodnych czynników patogenetycznych, prowadząc do występowania chorób neurologicznych (m.in. zwyrodnieniowych lub naczyniowych). Wśród objawów towarzyszących tym chorobom można wyróżnić zaburzenia procesów poznawczych, emocjo- nalnych czy zaburzenia zachowania, jak również objawy wytwórcze należą- ce do grupy symptomów psychopatologicznych. Mają one znaczny wpływ na codzienne funkcjonowanie osoby chorej oraz jej rodziny, często prowadząc również do cierpienia psychicznego (Owecki, Michalak, Kozubski, 2011). Mogą również utrudniać współpracę pacjenta ze specjalistami w zakresie usług me- dycznych i prowadzić np. do niestosowania się do zaleceń lub ograniczać mo- tywację do wykonywania ćwiczeń rehabilitacyjnych. Prawidłowa diagnoza neuropsychologiczna i rozpoznanie objawów psychopatologicznych jest ko- nieczne w celu zaproponowania indywidualnie opracowanej terapii, ukierunko- wanej na określony problem, zlikwidowanie bądź zminimalizowanie zaburzeń czy też zrozumienie istoty obecnych trudności (Misztal, Szepietowska, 2011).

OBJAWY CHORÓB NEURODEGENERACYJNYCH

Nasilenie objawów w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego (OUN) wynika z patogenezy choroby oraz lokalizacji (korowej i/lub podkorowej), lateralizacji (lewo- lub prawopółkulowej) i dynamiki zmian mózgowych. Warto zaznaczyć, że w neuropsychologii klinicznej zakłada się złożoność i wieloeta- powość cech aktywności mózgowia. Współpracujące ze sobą spójne systemy w mózgu oparte są na działaniu różnych mechanizmów, m.in.: równoważności, komplementarności, integracji, specjalizacji czy neuroplastyczności na wszyst- kich jego poziomach. Niejednoznaczny jest również związek między stanem mózgu a przebiegiem określonych procesów poznawczych. Rejestrowane zmiany w OUN nie muszą być powiązane z zaburzeniami zachowania, a ich brak w wynikach badań neuroobrazowych, np. tomografii komputerowej lub rezo- nansu magnetycznego, nie wyklucza występowania deficytów neuropsycholo- gicznych. Ponadto podobne objawy kliniczne można zaobserwować poza ob- szarem mózgowym powiązanym z daną czynnością psychiczną (Herzyk, 2016).

Spektra zaburzeń psychicznych w chorobach neurodegenracyjnych

W chorobach neurodegeneracyjnych obserwuje się szerokie spektrum zabu- rzeń psychicznych z dominującymi deficytami neuropsychologicznymi. Przy- kładowo, w chorobie Alzheimera dochodzi początkowo do zaburzeń pamięci krótkotrwałej, następnie długotrwałej i proceduralnej. Bardzo często wystę- pują zaburzenia funkcji językowych (w tym afazja), orientacji przestrzenno-wzrokowej, apraksja (zaburzenia złożonych ruchów dowolnych i ich sekwen- cji) i agnozja wzrokowa (zaburzenia poznawcze rozpoznawania wzrokowego, mimo braku uszkodzeń narządu wzroku) (Owecki i in., 2011). Większość pa- cjentów ma również zaburzenia funkcji wykonawczych (złożonych procesów kontrolujących i nadzorujących przebieg czynności poznawczych, emocjo- nalnych i zachowania) (Swanberg, Tractenberg, Mohs, Thal, Cummings, 2004). Podobnie u osób z chorobą Parkinsona wyróżnia się: zaburzenia pamięci, funk- cji wykonawczych, przestrzenno-wzrokowych i konstrukcyjnych, językowych czy spowolnienie fluencji słownej. Wśród zaburzeń psychicznych obserwuje się: apatię, zachowania agresywne, opór, brak współpracy, negatywizm czy depresję. Nierzadko zdarzają się zaburzenia psychotyczne (Owecki i in., 2011). Nasilenie dysfunkcji neuropsychologicznych, objawów psychopatologicznych i ich charakter mogą być zróżnicowane w zależności od choroby i etapu jej przebiegu (Kluj-Kozłowska, Sitek, Sławek, 2019), dlatego rzetelna i dokładna diagnostyka jest potrzebna w celu wprowadzenia odpowiednich oddziaływań terapeutycznych. Warto wspomnieć, że każda diagnoza i terapia muszą mieć jasno określony cel. Należy przy tym stosować podejście testowania hipotez (Evans, Emslie, Wilson, 1998), ponieważ nie zawsze dane pozwalają na jedno- znaczne wnioski, a „czyste przypadki”, np. afazja ruchowa po uszkodzeniu mózgu bez współistniejących zaburzeń poznawczych i zachowania, zdarzają się bardzo rzadko (Walsh, Durby, 2008).

WYWIAD NEUROPSYCHOLOGICZNY W PRAKTYCE

Wywiad neuropsychologiczny jest ważnym elementem diagnozy neuropsy- chologicznej i polega na zebraniu wielu danych o funkcjonowaniu pacjenta. Przed jego przeprowadzeniem (o ile jest to możliwe) należy zapoznać się z his- torią choroby osoby diagnozowanej. Na podstawie wywiadu można określić stan świadomości pacjenta, stosunek do swoich trudności i do samego siebie. Warto pamiętać, że nie wszystkie informacje podane przez osobę chorą mogą być wiarygodne. Należy zwracać uwagę na to, co badany mówi i czego nie mówi, a więc w jaki sposób się wyraża, zachowuje, jakie popełnia błędy językowe, czy ma trudności artykulacyjne, czy z trudem przypomina sobie słowa, czy jego odpowiedzi są adekwatne do zadawanych pytań, ale także co jest dla niego istotne, na co zwraca uwagę podczas wypowiedzi. Ważne są również skargi pacjenta, np. na trudności w czytaniu, pisaniu, wykonywaniu zautomatyzo- wanych czynności czy problemy z pamięcią. Wzmożoną męczliwość można zaobserwować przy dysfunkcjach ogólnomózgowych oraz uszkodzeniach ob- szarów czołowych. Często przy dysfunkcjach OUN pojawiają się zmiany emo- cjonalne, zmiany osobowości, brak wglądu, anhedonia (obniżona umiejęt- ność bądź niezdolność do odczuwania przyjemności, radości) czy zachowania nieakceptowane społecznie (Pąchalska, 2007).

Rodzina również dysponuje bogatą wiedzą na temat funkcjonowania osoby chorej, dlatego warto poznać perspektywę bliskich osób. Należy jednak za- chować ostrożność w interpretacji tak zbieranych danych, ponieważ zdarza się, że rodzina przyjmuje negatywną albo ambiwalentną postawę do osoby chorej bądź zaprzecza występowaniu u niej trudności. Dodatkowym źródłem infor- macji o pacjencie mogą być osoby, które uprzednio uczestniczyły w procesie leczenia (Pąchalska, 2007).

Rodzaje diagnozy neuropsychologiczne

Diagnoza neuropsychologiczna ma na celu charakterystykę zachowania pa- cjenta, opis przebiegu jego zmian, przewidywanie skutków tych zmian oraz określenie związku zachowania między stanem procesów psychicznych a sta- nem mózgu pacjenta (Szepietowska, 2012). Wśród typów diagnoz możemy wy- różnić diagnozę nozologiczną, lokalizacyjną, funkcjonalną, ekologiczną i dy- namiczną. Diagnoza nozologiczna, nawiązująca do podejścia medycznego, ma za zadanie ułatwienie lekarzom rozpoznanie czy też wykluczenie okreś- lonej choroby. W obiektywny sposób weryfikuje się przypuszczalne zmiany w danej chorobie, ocenia się nasilenie występujących objawów oraz specyfikę dysfunkcji neuropsychologicznych (np. zapominanie w chorobie Alzheimera). Następnie uzyskane dane porównuje się z klasyfikacjami chorób i poszczegól- nymi opisami klinicznymi jednostek nozologicznych. Nie jest to jednak łatwym zadaniem, ponieważ w wielu chorobach mogą występować podobne zmiany psychiczne. Warto również wspomnieć o niskiej przydatności terapeutycz- nej tego typu diagnozy z powodu mało zindywidualizowanego podejścia czy patrzenie na pacjenta przez pryzmat choroby (Jodzio, 2011).

Diagnoza lokalizacyjna

Diagnoza lokalizacyjna stała się popularna, gdy jeszcze nie było metod neuro- obrazowania. Domniemaną lokalizację zmian w mózgu szacowano na podsta- wie zaburzeń poznawczych, wykorzystując analizę korelacyjną. Powtarzalność korelacji traktowano jako prawidłowość, dzięki której można było wyodrębnić określoną kategorię diagnostyczną. Obecnie to podejście jest krytykowane, gdyż różne zmiany w mózgu mogą mieć podobny obraz neuropsychologiczny czy uszkodzenie tej samej struktury u innych osób może ujawniać odmienne objawy. Natomiast może być również bardzo przydatna w wykrywaniu zabu- rzeń neuropsychologicznych we wczesnym stadium rozwoju niektórych cho- rób. Ponadto jest przydatna w pracy na oddziale neurochirurgii, w kontekście przewidywania zmian w funkcjonowaniu, które mogą pojawić się po zabiegu lub podczas operacji wybud...